"Գրողի ծոցը գնաս", "գրողը քեզ տանի" արտահայտության մեջ միշտ հարցական է մնում, թե ով է այդ գրողն ու ինչու են միշտ "իր մոտ" ուղարկում :) Պարզվում է, որ ըստ հին հայկական հավատալիքի, մարդու երկու ուսերին նստած էին չար և բարի հրեշտակներ, ովքեր մարդու ողջ կյանքի ընթացքում գրում են նրա կատարած չար և բարի գործերը, իսկ կյանքի վերջում այդ երկու գրքերը դնում են կողք կողքի և համեմատում, որն ավելի հաստ է, այնտեղ էլ կգնա հոգին: Այդ չար գործեր գրողին անվանում էին Գրող, իսկ նրա գրած գիրքը` "Գրողի դավթարներ": Ինչպես գիտեք, հայկական դիցաբանության մեջ գրի աստվածը Տիրն էր: Ըստ Ագաթանգեղոսի` նա քրմական գիտության դպիր է, երազացույց և երազահան: Ուստի և Գրողն ու Տիրը նույնացվում են: Գրողի նախնական գործառույթներից կապված է նաև ճակատագրի հավատալիքին, երբ գրողը նորածնի ճակատին է գրում նրա կյանքի հիմնական փուլերի` մահվան և ամուսնության կանխորոշումները : Այսքանը Գրողի մասին: Դիցաբանական շարքը դեռ շարունակելի է:
Իսկ հիմա անդրադառնանք դիցաբանությանը: Հայտնի է, որ հայկական և հունական դիցաբանություններն ունեն բազմաթիվ նման խորհրդանիշներ: Դրանցից մեկը շան կերպարն է: Հայտնի է, որ հունական դիցաբանության մեջ անդրաշխարհի սուրբ գետը` Ստիքսը, պահպանում էր եռագլուխ շունը` Կերբերը: Իսկ հայկական դիցաբանության մեջ հայտնի էր Առնակ անունով հոգեառը, որը նույնպես ուներ շան կերպար: Ղևոնդ Ալիշանը նշում է . "Առնակը Կրողի պես առող կնշանակե, և միևնույն կնշանակեն Առնակ և Կրողն կամ Գրողն և Հրեշտակն չար" : Առնակ անունը, ըստ Աճառյանի, ասորերեն harnaga բառի հայացված տարբերակն է, որը նշանակում է շնագայլ: Հունական դիցաբանության մեջ շան կերպարը նաև կապված է Հեկատե դիցուհու հետ, ով պատկերվում էր շան տեսքով կամ շրջապատված ստիքսյան շներով: Նա տանջալից երազներ է ուղարկում մարդկանց և կորստյան մատնում նրանց: Հիշենք նաև Արտավազդի առասպելը, որտեղ երկու գամփռ շները լիզում էին նրա շղթաները: Այդ շներից մեկը սև էր, մյուսը սպիտակ: Սև շունը խորհրդանշում էր կապը "մութ աշխարհի հետ", իսկ սպիտակը` "լույս աշխարհի հետ" : Այսպիսով երկու դիցաբանություններում էլ շունը կարծես երկու աշխարհների միջև կապ հաստատող խորհրդանիշ է: Հաջորդիվ կկարդաք Գրողի կերպարի մասին...
Հետաքրքիր է, որ կարպետների և խաչքարերի զարդանախշերն ունեն նմանություններ: Նախ` նման է նրանց կոմպոզիցիան` կենտրոնական և շրջանակի նախշերի կառուցումը:
Հատկապես խաչքարին նմանություն ունեն Կեսարիայի և Սեբաստիայի կամարաձև կարպետները: Խաչքարի կենտրոնական քանդակները կրոնական-քրիստոնեական բնույթի են, դրանց պատկերաձևերը կարպետներում չեն կրկնվել (հանդիպում է պատի գորգերում), գուցե այն պատճառով, որ ոտքի տակ չտրորվեն: Կրկնվել են առանձին մոտիվներ և շրջանակի զարդաձևերը (աստղը, աստղածաղիկը, խաչերից կազմված և ձևավորված ռոմբաձևերը, ութանկյունիներ և այլ նախշեր):
Կարպետների մյուս տեսակը երկու երեսանի կամ մատնաքաշ կարպետներն են, որոնք կարպետագործության մեջ հիմնական տեղն են զբաղեցնում: Այն գործել են ուղղահայաց պատին հենած տորքի վրա: Ամեն մի կարպետ ունի կենտրոնի, մակերեսի զարդանկարներ ու նրանց շրջանակ-հաշյա: Երկերեսանի կարպետների նախշերն ավելի խոշոր են, քան այլ գործվածքներում: Մեծ մեդալիոնները կրում են հայակական տոնական հացի անուններ` " գաթա", "բաղարջ", "կրկենի":
" Գաթաների" վրա սովորաբար նկարված են լինում խաչեր, աստղածաղիկներ, արև և այլն: Ամենատարածված զարդանախշերից էին խաչերն ու աստղածաղիկները: Հատկապես ռոմբաձև ութ թերթիկով աստղածաղիկը մեծ տեղ ունի կարպետագործության մեջ: Երզնկայից պահպանված մի կարպետի ողջ մակերեսը զբաղեցնում են խոշոր չափերի աստղածաղիկներ: Հանդիպում են նաև կրկնակի քառակուսուց ստացված ութ սուր ծայրերով նախշը կամ հատված ութանկյունի ձևը: Մի շարք կարպետներում հանդիպում է նաև կենաց ծառը, որը հաճախ մտնում է ութանկյան կամ վեցանկյան մեջ: Դեռևս այսքանը երկու երեսանի կարպետներից, նույն կարպետի մնացած զարդանախշերից կգրվեն հաջորդ նյութերում:
Քանի որ մենք խոսել ենք խաչքարերի և դրանց սիմվոլիկայի մասին: Կուզենայի ևս մեկ անգամ մատնանաշել այն ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹՅԱՆԸ,մշակութային ցեղասպանությանը, ինչն իրականացվել է Ադրբեջանի կողմից, և ինչի մասին արդեն գրում են ամերիկյան կայքերում:
Կարպետագործությունը հայկական մշակույթի առավել զարգացած բաժիններից է համարվում: Ըստ պատրաստման տեխնիկայի` դրանք յոթ տեսակ են լինում: Դրանցից մի քանիսի մասին դեռևս կխոսենք: Ջեջիմն էլ այդ տեսակներից մեկն է: Սրանք ամենահասարակ սարքավորումներով են գործվել: Փայտյա ցցեր էին խփվում դեմ դիմաց և դրանց վրա` մի ծայրից մինչև մյուսը` գետնին զուգահեռ հինում էին թելերը:Գործող թելի փաթույթը (մանջուկ, թաթուկ), անցնում է հինվածքի արանքով` մերթ ձախից աջ, մերթ աջից ձախ: Առաջ էին գալիս գունավոր շերտեր: Ջեջիմների բազմաթիվ նմուշներ կան Հայաստանի տարբեր շրջաններում: Դրանցից կարել են փռոցներ` տախտի համար, կամ գորգ` պատից կախելու:
Նաշխերը ոճավորված են, երկրաչափական հետաքրքիր պատկերներով: Զարդերի շարքում պատահում են խաչեր, սանր, եղան, բանալի, Տ տառաձևեր, վեգ, քառակուսիներ, գազաններ, մարդկային պատկերներ:
Ջեջիմների թելերը ներկված են բուսական ներկերով: Առավել օգտագործվող գույներն են տորոնի մուգ կարմիրը, մուգ կապույտը, մուգ կանաչը, սակավ դեղինը, սպիտակը, շագանակագույնը: Ջեջիմները վաղուց էին հայտնի հայ ժողովրդին: Մատենադարանում ձեռագրերի մի մասի կազմերին փակցված աստառների մեջ հանդիպում են բազաթիվ շերտավոր գործվածքներ: Ջեջիմը համարվում է ամենահին առանց խավի գործվածքներից մեկը: Դրանք շատ հեշտ են գործվել` ամենահասարակ սարքավորումների ու գործիքների օգնությամբ:
Պարզվում է, որ հայկական խաղերն էլ ունեն իրենց սիմվոլիկան, չնայած այն, ինչ ստեղծվում է ժողովրդի կողմից, չի կարող խորը արքետիպային իմաստ չունենալ: Ինչպես հիշում եք, մենք անդրադարձանք Ինքնության սիմվոլներին, և արդեն գաղտնիք չէ, որ շրջանաձև ամեն ինչ խորհրդանշում է Ինքնությունը: Եվ այսպես, պարզվում է, կային հատուկ խաղեր, որոնք խաղում էին շրջանաձև կանգնած. դրանք էին` բերդախաղերը կամ կտրոցները, շրջանաձև հետապնդիչ խաղերը և բոլորվանքի խաղերը:
Բերդախաղերն ավելի շատ ռազմական բնույթ էին կրում: Դրանց նաև անվանում էին Բերդ, Կտրոց, Չըռ, Բըռ, Նամ-նամ բուդիկ և այլն: Սա բոլորիս հայտնի Բերդ պարի նախատիպն է: Էությունը հետևյալն էր` գծվում էր շրջանագիծ, խաղում էին միջինը 10-20 հոգի, ովքեր բաժանվում էին 2, մի խումբը շրջանագծի ներսում էր, մյուսը` դրսում: Վերջինների խնդիրն էր մտնել ներս, իսկ ներսիններինը` նրանց ներս չթողնել: Իսկ բոլորվանքի խաղերում մասնակիցները կանգնում էին շրջանաձև` մեկը մյուսի ուսին կամ ծնկահոդին և փորձում էին անառիկ պահել բերդը (Գմբեթախաղ, Կլոր վանք, Կասկարա): Այս խաղերում վառ արտահայտվում է հայ ազգի ռազմական ճակատագիրը և անգամ երեխաների խաղերում գերխնդիր էր տարածքը պահպանելն ու պաշտպանելը:
Հաջորդը շրջանաձև հետապնդիչ խաղերն են , որտեղ նույնպես խաղացողները կանգնում են
շրջանաձև` կամ պպզած, կամ նստած, և մեկը, ով շրջանից դուրս էր, քայլում էր շրջանի շուրջը` ձեռքին ինչ-որ իր (քար, թաշկինակ, ցախավել), որը նա ընթացքում գցում էր մասնակիցներից մեկի հետևը, ով պետք է վազեր նրա հետևից և բռներ նրան: Ես անձամբ հիշում եմ, որ մեր բակում խաղում էին նմանատիպ խաղ ու եթե չեմ սխալվում, հենց թաշկինակ էլ անվանում էինք:
И в играх есть символика...
Оказывается, армянские игры тоже имеют свою символику, как и все, что создается народом. Как мы помним, все круглое символизирует Самость. Были игры, в процессе которых люди вставали в круг: Бердахах (Крепость-игра) или Ктроцнер, круговые преследующие игры и игры Болорванка.
Крепость-игры были по сути скорее военными. Они назывались также Чыр, Быр, Нам-нам будик и т.д. Это прототип известного танца Крепость. В игре принимали участие в среднем 10-20 человек, которые делились на две группы. Чертилась окружность и одна из групп вставала внутрь окружности, а другая оставалась снаружи. Последние стремились перейти внуть, а первые должны были всячески препятствовать этому. В играх Болораванка участники также вставали в круг – на плечи друг друга или на колени - и тоже стремились защитить “крепость” от врага (”Купол-игра”, “Круглый храм”, “Каскара”). В этих играх ярко проявилась боевая история армян, когда даже в детской игре сверхважной задачей становилось сохранение и защита территории.
Следующее – это преследовательные игры, где встававшие кругом игроки сидели, или были на корточках, а один из них - вне окружности - ходил вокруг, держа в руке какой-либо предмет (камень, платок, метлу). В какой-то момент он бросал предмет за спиной у одного из игроков, а тот должен был побежать за ним и поймать. Я сама помню, как в нашем дворе играли в эту игру, кажется мы ее “Платком” и называли.
Եվ կրկին Ինքնությունից: Արդեն նշվեց, որ խաչը Ինքնության սիմվոլներից է: Իսկ արդյոք հայտնի է ձեզ, որ մեր հայկական առաքելական եկեղեցիների հատակագծերն էլ են Ինքնության սիմվոլներ??? Առհասարակ, հայկական եկեղեցիների հատակագծերն ունեն քառակուսու, ուղղանկյունի ձև կամ բաղկացած են մի քանի քառանկյուններից: Սակայն կա մի եկեղեցի, որի հատակագիծը շրջանաձև է, և որն արժանի է հատուկ ուշադրության: Այդ եկեղեցին, ավելի ճիշտ տաճարը Զվարթնոցն է: Այն իր կառուցվածքով շատ յուրահատուկ է। բաղկացած է 4 հարկաբաժիններից, հատակը շրջանաձև է, իսկ կենտրոնը խաչաձև է, ընդ որում սա հունական խաչ է, այսինքն` հավասարակողմ է: Հայտնի է, որ սա ամենապարզ խաչերից մեկն է, և նախապատմական ժամանակաշրջանում այն խորհրդանշել է Արևի աստծուն, սակայն վաղ քրիստոնեական շրջանում այդ սիմվոլը վերաիմաստավորվել է և սկսել է խորհրդանշել հենց Քրիստոսին: Զվարթնոցի տաճարի գրեթե կրկնօրինակն է հանդիսանում Գագիկաշենի տաճարը, ինչպես նաև նման կառուցվածք ունի Բանակի եկեղեցին: Վերջինիս հատակը նույնպես շրջանաձև է, իսկ կենտրոնում հավասարակողմ խաչ է: Սակայն գիտենք, որ որպես քրիստոնեական խաչ` այժմ ընդունված է լատինական խաչը. այսինքն, երբ հորիզոնական մասը հարաբերվում է ուղղահայացին, ինչպես 1:3: Այդպիսի հատակագծեր ունեն Օշկ-վանքը, Թալինի մեծ վանքը և այլն: Այնուամենայնիվ, դրանք բոլորն էլ ունեն խաչի ձև, այսինքն` քառակողմ են: Խաչի սիմվոլիկայի մասին արդեն գրված է նախորդ հոդվածում: Միայն ավելացնենք, որ գրեթե նույն խորհրդանիշն ուներ հնդկական մանդալան, որը նույնպես ինքնության սիմվոլ էր և ուներ ութաթերթ լոտոսի տեսք: Եկեղեցիների գմբեթներն էլ ունեն հետաքրքիր համընկնումներ, որոնց մասին կտեղեկանաք արդեն հետագա հոդվածներից:
И опять о Самости ...
Знмаете ли вы, что в своем плане Армянские апостольские церкви тоже являются символами Самости /что таким символом является крест уже было отмечено/? Обычно основа армянской церкви имеет форму квадрата или прямоугольника, но есть одна церковь, достойная особого внимания, которая спланирована в виде круга। Эта церковь, а точнее собор - Звартноц। Он уникален по структуре: состоит из четырех этажей, пол имеет форму круга, в центре которого - равносторонний крест। Известно, что это один из наиболее простых видов креста, который в доисторическое время символизировал бога Солнца, но в раннехристианский период приобре;л новый смысл, став символом самого Христа।
Практически копией собора Звартноц можно считать собор в Гагикашене। Подобное строение имеет и церковь Банака /последняя также имеет круглую планировку, в центре которой - равносторонний крест/। Но, как известно, сейчас в качестве христианского символа принято использовать латинский крест, горизонтальная перекладиона которого относится к вертикальной как один к трем। Подобную планировку имеют Ошк-ванк, большой собор Талина и др। Все они в плане имеют вид креста, то есть четырехсторонни। Похожим символом является индийская мандала /символ Самости/ в виде лотоса с восемью лепестками।
Купола церквей также имеют интересные совпадения, информацию о которых можно будет найти вследующих статьях.
Խաչըմարդկության կողմից օգտագործվող ամենահին ունիվերսալ խորհրդանիշերից է: Այն կիրառվում էր հնագույն քաղաքակրթություններում. թե Եգիպտոսում, թե Չինաստանում, թե Մեսոպոտամիայում: Դա տիեզերքի խորհրդանիշն էր` բերված ամենապարզ ձևի: Այն աշխարհի կենտրոնն է, որտեղ երկրային հորիզոնական գիծը խաչվում է երկնային ուղղահայացի հետ, դառնալով շփման կետ Երկրի և Երկնքի միջև: Խաչը նաև միկրո- և մակրոկոսմի միասնության հիմնական խորհրդանիշն է: Ձեռքերը դեպի կողք պարզած մարդը նման է խաչի, սա միկրոկոսմն է, որ արտացոլումն է ամբողջ տիեզերքի մի անհատի մեջ: Այս կերպարը արտահայտում է հոգեկան ամբողջականությունը, ոգու միասնությունը նյութականի հետ, որն անհրաժեշտ է կյանքի լիարժեքության համար: Բայց առջին հերթին խաչը Քրիստոսի խորհրդանիշն է, նրա խաչելության, հետևաբար նաև, քրիստոնեական հավատքի և Եկեղեցու խորհրդանիշը: Այսպես կոչված Հունական խաչը հնագույն ժամանակներից օգտագործվում էր որպես աստծու սիմվոլ /արևի, անձրևի աստծու/, միավորում էր այն էլեմենտները, որոնցից ստեղծվել է երկիրը. օդը, հողը, կրակը և ջուրը/: Քրիստոսի հայտնությունից հետո հունական հավասարաթև խաչը /crux quadrata/ վաղ քրիստոնյաները ընտրում են որպես Նրա խորհրդաինշ: Սակայն հետագայում ավելի մեծ տարածում ստացավ լատինական խաչը /crux imissa/, որն ավելի է նման մարդուն տարածած ձեռքերով, համարվում է, որ հենց սրա վրա են խաչել Քրիստոսին, այն ուղղակիորեն դառնում է Քրիստոսի տառապանքների նշան: Այս խաչը անվանում են ինչպես Խաչելության, Տառապանքների, այպես էլ Կյանքի խաչ: Գողգոթայի խաչ է կոչվում լատինական այն խաչը, որ ներքևում երեք աստիճաններ ունի, դրանք խորհրդանշում են գթասրտությունը, հույսն ու հավատը: Լատինական խաչի ավելի արտահայտված ձգտումը դեպի վեր սիմվոլիկ կերպով ընդգծում է հոգևոր կապի կարևորությունը: Հայկան մշակույթի համար խաչը հատկապես մեծ նշանակություն է ունեցել: Դառնալով առաջին քրիստոնյա ազգը հեթանոս, իսկ հետո նաև մուսուլման հարևանների շրջապատում, հայերը պետք է ինչ-որ կերպ պաշտպանեին սեփական կրոնական ինքնությունը, որը այնուհետև դարձավ գրեթե նույնական ազգային ինքնության հետ: Հենց այս պատճառով է, որ խաչի պատկերումը, բոլոր քրիստոնյաների մոտ հանդիպող եկեղեցիների և հոգևոր գրքերի սահմաններից բացի սկսում է ինքնուրյույն նշանակություն ստանալ` խաչքարերի տեսքով: Դա փորագրված, որպես կանոն ուղղաձիգ տեղադրվող տափակ քարե սալեր են, որոնք հայերը պատրաստում են քրիստոնեության ընդունման նույն չորրորդ դարից սկսած: Այն անհատական կոթող էր հանդիսանում, սակայն միևնույն ժամանակ, բացօթյա տեղադրությամբ և բոլորին խաչին երկրպագելու հրավիրող արձանագրությամբ բաց էր ցանկացած հավատացյալի համար: Խաչքարերը դրվում էին թե եկեղեցիների մուտքերի մոտ, թե ճանապարհներին ու սահմաններին /որոնք նույնպես կարևոր են սիմվոլիկ իմաստով/, թե քրիստոնյաների գերեզմանններին /միշտ ունենալով սակայն ուղղաձիգ դիրք, ինչը տարբերում էր խաչքարը տապանաքարից/: Խաչին տրվում էր բարեխոսի նշանակություն առ աստված, մարդկանց և աստծո միջև միջնորդի դեր: Հայկական վաղ խաչքարերին /ինչպես և վաղ քրիստոնեական խաչերին/ հատուկ են շրջանի մեջ առնված շառավղաձև լայնացող թևերով հավասարաթև խաչերը, որոնք շրջապատված են հավատացյալների հոգիները խորհրդանշող աղավնիներով և տեղադրված են այգային-դրախտային միջավայրում: Հետագայում /5-րդ դ. կեսերից սկսած/ ավելի մեծ տարածում ստացավ ձգված համամասնություններով խաչը, որը պատկերագրորեն հանդես էր գալիս որպես տիեզերքի կենտրոնում` Դրախտային լեռան վրա կանգնեցված կենաց ծառ: Այսպիսով հղում էր կատարվում խաչելությունը, բայց և ուղղվածություն կար և դեպի ապագան: Խաչելությամբ փրկագործությունը մատչելի կերպով բացատրելու համար հայ վարդապետները օգտագործեցին ժողովրդի համար ծանոթ այգային այլաբանությունները. ինչպես որ խաղողն է հնձանում ճզմվելով վեր ածվում ՙանմահական՚ հեղուկի, այնպես էլ Քրիստոս-աստվածը խաչի վրա թափեց իր արյունը ի փրկություն մեղսագործ մարդկության, իսկ Իր ուսմունքը յուրացնելը մարդկանց համար բացում է դեպի դրախտ տանող ճանապարհը: Այս դրախտային-այգային կերպարն էլ դարձավ խաչքարային հորինվածքի հենքը, իսկ խաղողը համաշխարհային մշակույթում էլ սկսեց կիրառվել որպես Քրիստոսի խորհրդանիշ: Այսպիսով, մենք տեսնում ենք, թե որքանով է կարևոր խաչի սիմվոլը և դրա նյութական կրող հանդիացող խաչքարը` որպես քրիստոնյա մարդու ինքնության ձևավորման և հաստատման նշան: Իզուր չէ, որ, օրինակ, ադրբեջանցիների համար քրիստոնյա հայերից մնացած հետքերի և դրանց ազդեցության վերացման կարևորագույն միջոց հանդիսացավ այս մշակութային ժառանգության ավերումը: Հայտնի է, որ հին հայկական Ջուղա քաղաքում տնտեսա-մշակութային աճը 15-16րդ դարերում բերեց խաչքարագործության արվեստի աննախադեպ զարգացմանը: Շահ Աբբասը 17-րդ դարում ստիպողաբար տեղափոխեց բնակչությունը նոր գրավված Արևմտյան Հայաստանի տարածք` վերջինս չկորցնելու համար, իսկ քաղաքն այրեց, վերացնելով կյանքն այնտեղ: Բայց, չնայած դրան, 20-րդ դարում դեռ պահպանվել էին մի քանի եկեղեցիների ավերակները ու գերեզմանոցը, որտեղ սկզբնականորեն 10 000 խաչքար էր եղել: Խորհրդային տարիներից ի վեր, երբ Նախիջևանի տարածքը փոխանցվեց Ադրբեջանին, խաչքարերն էլի ավիրվում էին. 70-80-ականներին երկաթուղի անցկացնելու նպատակով, իսկ 1998-ից` ընդհանրապես առանց պատճառաբանությունների` մինչև որ 2005 թ.-ին ադրբեջանական ռազմական ուժերը վերջնականորեն կազմակերպված կոտրեցին, մանր բեկորների ու փոշու վերածեցին հայերի մասին վկայող վերջին 2 000 խաչքարերը: Չօգնեց նույնիսկ ՅՈՒՆԵՍԿO-յի միջամտությունը:
Крест является наиболее древним универсальным символом, которое использует человечество. Его можно обнаружить и в Китае, и в Египте, и в Месопотамии. Крест - символ Космоса, приведенный к наиболее простой форме. Это центр мира, где земная горизонталь перекрещивается с небесной вертикалью, становясь точкой сообщения между Небом и Землей. Единство микро- и макрокосма также проявляется в кресте. Человек с распростертыми руками легко вписывается в форму креста – это микрокосм, в индивидуальности которого отражается вся вселенная. В этом образе выражается духовная целостность, единство духовного и материального, которое необходимо для полноценной жизни.
Но в первую очередь крест - это символ Христа, Его распятия, а следовательно также христианской веры и Церкви. Так называемый Греческий крест с древнейших времен являлся символом бога (бога солнца, дождя, представляя единство элементов, из которых создан мир: воздуха, земли, огня и воды). После принятия Иисуса как Бога, ранние христиане стали использовать Греческий равносторонний крест (cruxquadrata) в качестве Его символа.
Хотя в последствии большее распространение получил Латинский крест (cruximissa), который по своим пропорциям больше напоминает человека с разведенными руками. Считается, что именно на таком кресте был распят Христос, таким образом, этот крест становится образом Страстей Христовых. Его называют как крестом Распятия, Страдания, так и крестом Жизни. Латинский крест с тремя ступенями у подножия называется крестом Голгофы, при этом ступени символизируют милосердие, надежду и веру. Выраженная вертикальная направленность Латинского креста на символическом уровне подчеркивает также главенство духовного по отношению к мирскому, материальному направлению.
Для армянской культуры крест имел особое значение. Будучи первым христианским народомв окружении сначала соседей-язычников, а после – мусульман, армяне должны были каким-то образом защитить и сохранить собственную религиозную идентичность, которая после стала практически идентичной национальному самосознанию.
Именно поэтому крест выходит за пределы церквей и священных текстов, где его изображают все христианские народы и приобретает собственное значение в виде крест-камней (хачкаров). Это плоские каменные плиты с вырезанными на них крестами, которые распространились в Армении, начиная с 4 в., когда было принято христианство. Крест-камень легко может изготовить один человек, это индивидуальный памятник, который, однако, будучи расположенным на открытом воздухе и приглашая каждого, проходящего мимо, был доступен для всех верующих.
Крест-камни ставились рядом со входами в храм, на дорогах и границах (что тоже символично), а также на могилах христиан (всегда в вертикальном направлении, что отличает хачкар от могильной плиты). Кресту придавалось значение посредника между верующим и Богом, люди устанавли хачкар для помощи, защиты, победы, долгой жизни и спасения души.
Для ранних армяских хачкаров (как и в раннем христианстве) было характерно изображение равносторонних крестов с расширяющимися от центра перекладинами (“крыльями”, как их называют в Армении). Крест часто вписывался в круг, был окружен голубями, символизирующими души верующих и размещен в национально-райском окружении. В последствии (с серидины 5 в.) большее распространение получил крест с продолговатыми пропорциями, который изображался как древо жизни, находящееся в центре вселенной, на Райской горе. Таким образом, кроме напоминания о прошлом, о распятии, заметна также направленность в будущее.
Чтобы на доступном языке обяснить спасение посредством распятия, мастера стали использовать близкие людям народные аллегории: как, выжимая сок из винограда, получаем “бессмертный” напиток, так и Христос на кресте пролил собственную кровь ради спасения грешного человечества. А принятие Его учения открывает для людей путь к спасению. Этот национальный образ рая стал основой композиции крест-камней, а виноград и в мириовой культуре стали использовать как символ Христа.
Таким образом, можем видеть насколько важен символ креста и хачкар, как его материальный носитель, для формирования и утверждения идентичности человека, считающего себя христианином. Не зря, например, азербайджанцы для полного удаления оставшихся после армян следов и их возможного воздействия в качестве важнейшего средства избрали уничтожение культурного наследия хачкаров.
Так, в армянском городе Джульфа (Джуга) экономико-культурный подъем 15-16 вв. проявивлся и в небывалом развитии искусства хачкаров. В 17 в. шах Аббас, боясь потерять недавно захваченные земли Восточной Армении, переселил туда все население Джугы, а город сжег. Но, несмотря на эти и последующие события, в 20 в. еще сохранились развалины нескольких церквей и территория кладбища, где изначально было 10000 крест-камней. В советский период, когда армянские земли Нахичевани были переданы Азербайджану, хачкары опять стали подвергаться разрушению: в 70-80-е гг. для проведения железной дороги, а с 1998 вообще без каких-либо объяснений, пока в 2005 г. Азербайджанские организованные военные силы не уничтожили последние 2 000 хачкаров, напоминающих об армянском прошлом этих земель, превратив их в груду мелких камней. При этом не помогло даже вмешательство ЮНЕСКО.
