Ինչ վանք է սա ու ինչ պատմություն ունի: Սա այն վանքն է, որը կառուցել է տվել Գրիգոր Լուսավորիչը Հովհաննես Մկրտչի նշխարների վրա: Վանքի հիմքում շատ հետաքրքիր ավանդություն է ընկած:
Այսպիսով` ըստ ավանդության Հնդկաստանից
2 եղբայրներ` Դեմետրը և Գիսանեն փախչում են և ապաստանում Հայաստանում: Հայոց Վաղարշակ
թագավորը նրանց ապաստան է տալիս: Սակայն, երբ նրանք հզորանում են, Վաղարշակ թագավորը
սպանում է նրանց: Եվ նրանց 3 որդիները, ի հիշատակ հայրերի, Քարքե լեռան գագաթին կանգնեցնում
են նրանց կուռքերը: Այդ վայրը հետագայում անվանել են Իննակնյա տեղիք, քանի որ այնտեղից
էին բխում 9 աղբյուրները: Այդ վայրը անհայտ հիմքերով ժաղավուրդն անվանել է “դիվաց դուռ”,
իսկ Գիսանեի և Դեմետրի կուռքերին անվանել են “զպատկերս սատանայի”: Իննակնյա տեղիքն
հին պաշտամունքով ընբռնվել է իբրև դժոխքի դռներ, աշխարհի պորտ կամ կենտրոն: Հունական
դիցաբանության մեջ դժոխքը Հադեսի թագավորությունն էր, որը խավար էր և սարսափելի: Այնտեղ
բազմաթիվ գետեր են հոսում, որոնց մեջ է նաև սուրբ Ստիքս գետը, որով երդվում էին աստվածները:
Հայկական դիցաբանության մեջ նույնպես կան տվյալներ, որ մեռյալների թագավորությունում
բազմաթիվ գետեր են եղել: Հենց Իննակնյա բառը
նշանակում է 9 աղբյուր:
Երբ Հայաստանը քրիստոնեություն
ընդունեց, Գրիգոր Լուսավորիչը հենց այդ կուռքերն առաջինը ավերեց և դրանց վրա կառուցվեց
ս. Կարապետ վանքը, որը նաև անվանել են Գլակա կամ “Գլակա Իննակնյա վանք”: Այդ բառի ծագումը
շատ անհստակ է, սակայն կա ենթադրություն, որ այն բաղկացած է “գեղ” կամ “գել” և “օկ”
նախաձևերից: “Գել”-ը նշանակում է “արոտավայր,
ուր արածում են մեռելների ոգիները”, այսինքն մահվան թագավորության պատկերացումն է:
Այսպիսով` Գլակ և Իննակնյա անունները նշանակում են մահվան
թագավորության ջրառատ տեղեր, որոնցով անդրաշխարը կապվում է այս աշխարհի հետ: Դրանք
դևերի և վիշապների դուրս գալու տեղերն են, որոնց վրա հատուկ կառուցվել են հեթանոսական
և քրրիստոնեական սրբատեղեր, որպեսզի կանխեն դրանց ելքը այս աշխարհ: Օրինակ, Գրիգոր
Լուսավորիչն այնտեղ կառուցում է Մշո ս. Կարապետ եկեղեցին, Հովհաննես Մկրտչի (նույն ս. Կարապետի)
նշխարների վրա:
Այժմ այա վանքի տեղում գտնվում է Շանգլի քրդաբնակ գյուղը:
Բոլորս գիտենք, որ առաջին հայկական ֆիլմը Համո Բեկնազարյանի "Նամուս" ֆիլմն է, որն արտադրվել է 1926 թ.-ին: Սակայն... Հայկական կինոյի պատմության սկիզբ համարվում է 1923 թվականը, որբ Երևանում հիմնադրվեց կինոստուդիա և նկարահանվեց առաջին հայկական շարժանկարը` "Խորհրդային Հայաստանը": Իսկ ում է հայտնի, որ կինոստուդիայի բացումից դեռևս 11 տարի առաջ` 1912 թվականին Եգիպտոսում տեղի հայերի կողմից ստեղծվեց առաջին հայկական ֆիլմը: Ժապավենը, ցավոք, չի պահպանվել, սակայն կա շարժանկարին նվիրված 15 էջանոց մի գրքույկ, որը մանրամասներ է հաղորդում ֆիլմի վերաբերյալ: Այն պարզապես կոչվել է "Հայկական սինեմա", և այն իրականացրել է եգիպտահայ հրատարակիչ և գրավաճառ Վահան Զարդարյանը: 1912 թ. նա ձեռնամուխ եղավ ֆիլմի ստեղծմանը, որին մեծ աջակցություն ցույց տվեց ՀԲԸՄ նաղագահ Պողոս Նուբար Փաշան: "Հայկական սինեմայի" առաջին ցուցադրությունը կայացել է 1913 թվականի մարտի 13-ին Կահիրեյում, երկրորդը` մարտի 22-ին Ալեքսանդրապոլում: Կինոնկարը բաղկացած է եղել 5 մասից, որտեղ ներկայացվել է Հայոց պատմությունը` Ուրարտուից մինչև ժամանակակիցներ: Ասում են, որ այն բաղկացած է եղել լուսանկարներից, ուստի և ֆիլմ այն որոշ հեղինակներ չեն համարում, սակայն կան վկայություններ, որ այնտեղ նաև շարժապատկերներ են եղել: Ժամանակի մամուլը վկայում է, որ այն ցուցադրվել է ԱՄՆ-ի 13 քաղաքներում, Ֆրանսիայում և Մեծ Բրիտանիայում: Մտածել է պետք...
աղբյուրը` Արծվի Բախչինյան "Հայերը համաշխարհային կինոյում"
Իտալիայի հայկական համայնքի տակ շատ անգամ պատկերացնում են հենց Մխիթարյան միաբանությունը: Ճիշտ է, Իտալիայի հայ համայնքը շատ ավելի մեծ է ու նշանակալի, սակայն Մխիթարյան միաբանությունն, իհարկե, իր ուրույն տեղն ունի: Իրականում միաբանությունը սկսել է գործել դեռևս 1701 թվականին Կոստանդնուպոլսում: Վենետիկի Սուրբ Ղազար կղզի տեղափոխվել է 1717-ին: Հիմնադիրը մի հոգևորական էր Մխիթար անունով, ով եկել էր Սեբաստիայից` Մխիթար Սեբաստացին: Մինչ այդ կղզին պատկանում էր տեղի իշխանություններին և ծառայում էր որպես անկելանոց: Արդեն 1715-ին այն հանձնվեց հայ հոգևորականներին: Մխիթարյան միաբանությունն իրենից ներկայացնում է հայկական մշակույթի, պատմության, աստվածաբանության, փիլիսոփայության, լեզվի և գրականության պահպանման մի խոշոր կենտրոն: Միայն Սեբաստացին շուրջ 20 հատոր գիրք է գրել: Դրանցից ամենահայտնին "Բառագիրք հայերեն լեզվի"-ն է, որի ստեղծման աշխատանքները տարվել են շուրջ 25 տարի: Միաբանությունը գոյություն ունի արդեն ավելի քան 300 տարի, որի ընթացքում այնտեղ այցելել և ուսանել են բազմաթիվ հայտնի մտավորականներ, որոնցից մեկն էլ անգլիացի գրող Ջորջ Գորդոն Բայրոնն է: Հայտնի է, որ նա հայերեն է ուսանել Հարություն Ավգերյանի մոտ:
Մխիթարյան միաբանությունը մինչ այժմ բացել է 25 դպրոց, որոնցից պահպանվել են միայն 5-ը:Այժմ միաբանության կազմում կան 26 միաբաններ, ովքեր շարունակում են հայապահպան գործունեությունը:
Յուսուֆ Քարշը աշխարհահռչակ հայ լուսանկարիչ է: Նա լուսանկարել է այնպիսի մարդկանց, ինչպիսիք են Հեմինգուեյը, Յունգը, Չերչիլը, Մայր Թերեզան, Էյնշտեյնը, Միրոն, Քամյուն, Գագարինը և շատ այլ հայտնի մարդիկ: Քարշն ապրել է 1908-2002 թթ, ծնվել է Արևմտյան Հայաստանում: Նրա ընտանիքը փրկվել է Մեծ Եղեռնից: Սակայն 1924 թվակաին թուրքական ռեպրեսիաները դեռ շարունակվում էին, ուստի 16-ամյա Յուսուֆին ուղարկում են Քվեբեք հորեղբոր` լուսանկարիչ Ջորջ Նաքաշյանի մոտ: Այդտեղից էլ ծնվում է սերը լուսանկարչության նկատմամբ: 1992-ին 83-ամյա Քարշը հրապարակումէ "Ամերիկայի ամենահայտնի 73 կանայք և տղամարդիկ" գիրքը: 2000 թ "Ով ով է" հայտնի պարբերականը Յուսուֆ Քարշին ընդգրկեց աշխարհում ամենահայտնի 100 մարդկանց ցանկում, ընդ որում Քարշը այդ 100 հոգուց 51-ին լուսանկարել էր: Նա մահացել է 2002 թ` Բոստոնում: Իսկապես "Դիմանկարի արքա"` Յուսուֆ Քարշի մի քանի աշխատանքներ.
Հեթանոսությունից քրիստոնեության անցումը բավականին դժվար երևույթ էր: Դարավոր հավատալիքը պետք է փոխվեր: Մարդիկ սովոր էին հաճախել հեթանոսական մեհյաններ, ուստի, որոշ եկեղեցիներ կառուցվել են հեթանոսական մեհյանների տեղում, դրանց ավերակների վրա, որպեսզի մարդիկ, սովորության համաձայն այնտեղ գնային: Այստեղ կնշենք դրանցից երեքը: Այսպիսով` դրանցից առաջինը սուրբ Կարապետն է, որն այժմ գտնվում է Մուշում, և որից ավերակներ են մնացել: Այստեղ հեթանոսության ժամանակ եղել է Գիսանե և Դեմետր աստվածությունների կուռքը: Այս վայրը նաև անվանում էին "Դիվաց դուռ", այստեղ հրեշներ էին ապրում և մահացած մարդկանց և կենդանիների ոգիներ: Այն նաև անվանում էին Իննակնյա տեղիք, այսինքն "ինը աղբյուրի տեղ", այս աղբյուրները նույնացվում են հունական Հադեսի թագավորության սուրբ գետի` Ստիքսի հետ: Գուցե հենց դրա պատճառով էլ Գրիգոր Լուսվորիչը առաջինն այս կուռքերն ավերեց և դրա վրա կառուցեց սուրբ Կարապետ վանքը: Ըստ ավանդության` նա այդպիսով փակում էր հրեշների ելքը աշխարհ: Հաջորդ եկեղեցին սուրբ Հռիփսիմեն է: Այս եկեղեցին գտնվում էր Էջմիածնի համալիրի մեջ, այն կառուցվել է Միհրի տաճարի վրա 618 թվականին Կոմիտաս Աղցեցի կաթողիկոսի կողմից: Եվ վերջապես Էջմիածնի Մայր Տաճարը: 1950 թվականին հայտնաբերվում է, որ եեղեցու տակը հեթանոսական մեհյան կա: Սկսվում են պեղումներ, և այնտեղ հայտնաբերվում են մ.թ.ա. 4-2 դդ. մեհյան, ոևը ենթադրվում է` պատկանել է Սանդարամետ աստծուն, որը նույնպես մահվան աստվածություն էր: Այնտեղ հայտնաբերվել է նաև կարաս, որի մեջ մոխիր կար, որից էլ ենթադրվում է, որ այնտեղ զոհաբերություններ են կատարվել: Կարծում եմ այդպիսի եկեղեցիները շատ են Հայաստանում, սակայն դեռևս սահմանափակվենք այսքանով:
Երկրի կլորության հարցը տանջել է բոլոր հին քաղաքակրթություններին: Ամեն ազգ ունի իր ազգային ավանդույթներն այդ մասին: Հայերի մոտ կային մի քանի պատկերացումներ: Ըստ դրանցից մեկի` Երկիրը գտնվում է մի մեծ եզան կոտոշների վրա: Ընդ որում նաև հրաշալի բացատրվում էր մեր տարածաշրջանին բնորոշ աղետներից մեկը` երկրաշարժը: Ասում էին, որ եզան մոտ մի ճանճ կար, որը գալիս նստում էր նրա աչքերին: Եզը գլուխը թափահարում էր, առաջանում էր երկրաշարժ: Մեկ այլ պատկերացման համաձայն` Երկիրը գտնվում է օվկիանոսի վրա, չորս կողմից շրջափակված Լևիաթան անունով ձկան մարմնով: Նրա գլխի ու պոչի միջև մի թիզ տարածություն կա: Ձուկը կարծում է, թե պոչը օտար կենդանի է, որ միշտ խաղում է իր քթի տակ, ուստի նա շարունակ հետապնդում է նրան, ուզում է բռնել նրան ու կծել: Սակայն դա նրան չի հաջողվում, որովհետև աշխարհի ստեղծման օրից մինչև վախճանը նա մի մազաչափ իսկ չի աճում: Եթե հանկարծ նրան հաջողվի բռնել իր պոչը, աշխարհը կքանդվի: Իսկ երկրաշարժն այստեղ բացատրվում էր հենց իր պոչը բռնելու համար արվող շարժումների հետևանքով: Լևիաթանի գլխին մի մեծ ադամանդ կա, որը գիշեր-ցերեկ լույս է տալիս: Երբ նա ջրի մեջ շարժումներ է անում , գլխի ադամանդի շողերը փայլում են աշխարհի տարբեր կողմերում:
Ինչպես և խոստացել էի, կարճ կներկայացնեմ Արևամանուկի և Արևամոր առասպելը Մի մեծահարուստ մարդու որդի`Արևամանուկ անունով, շատ էր սիրում գնալ որսի, և շատ շվայտ կյանքով էր ապրում: Ամեն օր գնում էր որսի և առավոտյան որսով վերադառնում: Մի անգամ էլ որսի գնալիս նրան 3 օր չի հաջողվում որս անել: Եվ նա մտածում է, որ եթե ինքը չի կարող այլևս որս անել ու զվարճանալ, ուրեմն թող աշխարհն էլ կործանվի: Եվ որոշում է նետահարել Արևին, որ աշխարհը մթնի: Սակայն առավոտյան երբ փորձում է նետահարել Արևին, վերջինը նրան ապտակում է և նետում մի անմարդաբնակ կղզի, և անիծում, ար նա այլևս լույս չտեսնի: Այդպես ապրում է Արևամանուկը` գիերները որս անելով, իսկ ցերեկները թաքնվելով լույսից: Մի անգամ այդ կղզի մի կին է գալիս, սիրահարվում է Արևամանուկին, և նրանք ամուսնանում են և մի տղա ունենում: Արևամանուկը կնոջն ու երեխային ուղարկում է իր ծնողների մոտ` նամակում գրելով, րո ինքն անիծված է , և չի կարող գնալ իրենց մոտ, ուստի և կնոջն ու երեխային է ուղարկում: Ամեն երեկո կինը երգում էր իր երեխայի համար, իսկ Արևամանուկը գալիս էր պատուհանի մոտ և ձայնակցում նրան: Արևամանուկի ծնողները կասկածում են հարսին հավատարմության մեջ և որոշում են տեսնել, թե ում հետ է նա երեկոները երգում և տեսնում են, որ դա իրենց տղան է: Նրանք որոշում են, որ տղան պետք է մնա իրենց հետ, սակայն Արևամանուկն ասում է, որ նա կմեռնի, եթե մնա: Սակայն ծնողները չեն լսում և պահում են նրան: Առավոտյան Արևամանուկը կիսամեռ ընկնում է: Այդ օրը մայրը երազում մի ձայն է լսում, որն ասում է. "Հագիր երկաթե տրեխներ ու երկաթե գավազան վերցրու և քայլիր դեպի արևմուտք, երբ տրեխներդ ծակվեն, գավազանդ էլ կոտրվի, այնտեղ գտնես որդուդ բուժման ճանապարհը": Մայրն այդպես էլ անում է, և գավազանը կոտրվում է ուղիղ Արևամոր և Արևի տաղավարի մոտ: Մայրն անցնումէ 12 բակերի միջով և հասնում Արևամոր մոտ: Մայրը նրանից օգնություն է խնդրում, սակայն Արևամայրն ասում է, որ Արևամանուկը չար է և փորձել է սպանել Արևին: Սակայն մոր աղաչանքներից հետո համաձայնվում է օգնել: Եվ ասում է, որ երբ Արևը տուն գա, թող նա թաքնվի, երբ Արևը լոգանք կընդունի և կգնա կուրծք ուտելու, թող վերցնի ավազանի ջրից և տանի ցանի Արևամանուկի վրա, դա նրան կբուժի: Մայրն այդպես էլ անում է, և Արևամանուկը բուժվում է:
Արևի և Լուսնի մասին առասպելներ կան գրեթե բոլոր մշակույթներում, բացառություն չէ և Հայաստանը: Կան բազմաթիվ առասպելներ`նվիրված Արևին և Լուսնին, Այս նյութում կանդրադառանք դրանցից մի քանիսին: Շատ մշակույթներում Արևը պատկերվում է արական սեռի, իսկ Լուսինը` իգական, սակայն հայկական առասպելաբանության մեջ Արևը պատկերվում է իգական սեռի, իսկ Լուսինը` արական: Արևն ու Լուսինը, սովորաբար, պատկերվում էն որպես քույր և եղբայր, իսկ որոշ դեպքերում` ամուսիններ: Այսպես` մի առասպելում Արևն ու Լուսինը Աստծո զավակներն են, և հոր հրամանով նրանք պարտավոր են գիշեր-ցերեկ հսկել աշխարհը: Եվ քույր ու եղբայար վիճակ են գցում, թե ով է հսկելու գիշերը, վիճակն ընկնում է քրոջը` Արևին, այդ առիթով նրանք վիճում են. աղմուկի վրա գալիս է հայրը և Լուսնին կարգադրում հսկել գիշերը, Արևին` ցերեկը: Արևն ասում է , որ ամաչում է ցերեկն երևալ մարդկանց աչքերին, ուստի Աստված նրան մի բուռ ասեղ է տալիս և ասում, որ ով համարձակվի իրեն նայել, թող ծակի: Կան մի քանի այլ ավանդապատումներ ևս: Ըստ դրանցից մեկի` Արևի ու Լուսնի մայրը մի օր խմոր է հունցում, երբ քույր ու եղբայր կրկին սկսում են վիճել, թե ով որ ժամին է դուրս գալու, երբ մայրը ջղայնանում է և խմորոտ ձեռքով ապտակում է Լուսնին և տանից դուրս գցում, այստեղից էլ առաջացել են Լուսնի դեմքի վրայի բծերը (մոր խմորոտ ձեռքերից) : Արևի և Լուսնի առասպելներում նաև վառ արտահայտված է ինցեստի գաղափարը: Ըստ ավադության ` մի օր Արևն ու Լուսինը գնում են լողանալու: Լուսինը շուտ լողանում և ջրից դուրս է գալիս և սպասում է մինչև Արևը դուրս գա, որպեսզի տեսնի նրա մերկությունը: Արևը կռահում է եղբոր դիտավորությունը և ամոթից երկինք բարձրանում: Լուսինը, նրան հետապնդելով, երկինք է բարձրանում ու մինչը հիմա ընկած է Արևի հետևից, ուզում է հասնել, բայց չի կարողանում: Արևը սուր ասեղներով ծակծկում է Լուսնի և բոլոր նրանց աչքերը, ով համարձակվում է նայել իրեն: Թերևս այսքանը Արևի և Լուսնի հերթափոխի մասին, հաջորդիվ կներկայացնենք Արևամոր և Արևամանուկի մասին առասպելները:
"Գրողի ծոցը գնաս", "գրողը քեզ տանի" արտահայտության մեջ միշտ հարցական է մնում, թե ով է այդ գրողն ու ինչու են միշտ "իր մոտ" ուղարկում :) Պարզվում է, որ ըստ հին հայկական հավատալիքի, մարդու երկու ուսերին նստած էին չար և բարի հրեշտակներ, ովքեր մարդու ողջ կյանքի ընթացքում գրում են նրա կատարած չար և բարի գործերը, իսկ կյանքի վերջում այդ երկու գրքերը դնում են կողք կողքի և համեմատում, որն ավելի հաստ է, այնտեղ էլ կգնա հոգին: Այդ չար գործեր գրողին անվանում էին Գրող, իսկ նրա գրած գիրքը` "Գրողի դավթարներ": Ինչպես գիտեք, հայկական դիցաբանության մեջ գրի աստվածը Տիրն էր: Ըստ Ագաթանգեղոսի` նա քրմական գիտության դպիր է, երազացույց և երազահան: Ուստի և Գրողն ու Տիրը նույնացվում են: Գրողի նախնական գործառույթներից կապված է նաև ճակատագրի հավատալիքին, երբ գրողը նորածնի ճակատին է գրում նրա կյանքի հիմնական փուլերի` մահվան և ամուսնության կանխորոշումները : Այսքանը Գրողի մասին: Դիցաբանական շարքը դեռ շարունակելի է:
Իսկ հիմա անդրադառնանք դիցաբանությանը: Հայտնի է, որ հայկական և հունական դիցաբանություններն ունեն բազմաթիվ նման խորհրդանիշներ: Դրանցից մեկը շան կերպարն է: Հայտնի է, որ հունական դիցաբանության մեջ անդրաշխարհի սուրբ գետը` Ստիքսը, պահպանում էր եռագլուխ շունը` Կերբերը: Իսկ հայկական դիցաբանության մեջ հայտնի էր Առնակ անունով հոգեառը, որը նույնպես ուներ շան կերպար: Ղևոնդ Ալիշանը նշում է . "Առնակը Կրողի պես առող կնշանակե, և միևնույն կնշանակեն Առնակ և Կրողն կամ Գրողն և Հրեշտակն չար" : Առնակ անունը, ըստ Աճառյանի, ասորերեն harnaga բառի հայացված տարբերակն է, որը նշանակում է շնագայլ: Հունական դիցաբանության մեջ շան կերպարը նաև կապված է Հեկատե դիցուհու հետ, ով պատկերվում էր շան տեսքով կամ շրջապատված ստիքսյան շներով: Նա տանջալից երազներ է ուղարկում մարդկանց և կորստյան մատնում նրանց: Հիշենք նաև Արտավազդի առասպելը, որտեղ երկու գամփռ շները լիզում էին նրա շղթաները: Այդ շներից մեկը սև էր, մյուսը սպիտակ: Սև շունը խորհրդանշում էր կապը "մութ աշխարհի հետ", իսկ սպիտակը` "լույս աշխարհի հետ" : Այսպիսով երկու դիցաբանություններում էլ շունը կարծես երկու աշխարհների միջև կապ հաստատող խորհրդանիշ է: Հաջորդիվ կկարդաք Գրողի կերպարի մասին...
Հետաքրքիր է, որ կարպետների և խաչքարերի զարդանախշերն ունեն նմանություններ: Նախ` նման է նրանց կոմպոզիցիան` կենտրոնական և շրջանակի նախշերի կառուցումը:
Հատկապես խաչքարին նմանություն ունեն Կեսարիայի և Սեբաստիայի կամարաձև կարպետները: Խաչքարի կենտրոնական քանդակները կրոնական-քրիստոնեական բնույթի են, դրանց պատկերաձևերը կարպետներում չեն կրկնվել (հանդիպում է պատի գորգերում), գուցե այն պատճառով, որ ոտքի տակ չտրորվեն: Կրկնվել են առանձին մոտիվներ և շրջանակի զարդաձևերը (աստղը, աստղածաղիկը, խաչերից կազմված և ձևավորված ռոմբաձևերը, ութանկյունիներ և այլ նախշեր):
Կարպետների մյուս տեսակը երկու երեսանի կամ մատնաքաշ կարպետներն են, որոնք կարպետագործության մեջ հիմնական տեղն են զբաղեցնում: Այն գործել են ուղղահայաց պատին հենած տորքի վրա: Ամեն մի կարպետ ունի կենտրոնի, մակերեսի զարդանկարներ ու նրանց շրջանակ-հաշյա: Երկերեսանի կարպետների նախշերն ավելի խոշոր են, քան այլ գործվածքներում: Մեծ մեդալիոնները կրում են հայակական տոնական հացի անուններ` " գաթա", "բաղարջ", "կրկենի":
" Գաթաների" վրա սովորաբար նկարված են լինում խաչեր, աստղածաղիկներ, արև և այլն: Ամենատարածված զարդանախշերից էին խաչերն ու աստղածաղիկները: Հատկապես ռոմբաձև ութ թերթիկով աստղածաղիկը մեծ տեղ ունի կարպետագործության մեջ: Երզնկայից պահպանված մի կարպետի ողջ մակերեսը զբաղեցնում են խոշոր չափերի աստղածաղիկներ: Հանդիպում են նաև կրկնակի քառակուսուց ստացված ութ սուր ծայրերով նախշը կամ հատված ութանկյունի ձևը: Մի շարք կարպետներում հանդիպում է նաև կենաց ծառը, որը հաճախ մտնում է ութանկյան կամ վեցանկյան մեջ: Դեռևս այսքանը երկու երեսանի կարպետներից, նույն կարպետի մնացած զարդանախշերից կգրվեն հաջորդ նյութերում:
Քանի որ մենք խոսել ենք խաչքարերի և դրանց սիմվոլիկայի մասին: Կուզենայի ևս մեկ անգամ մատնանաշել այն ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹՅԱՆԸ,մշակութային ցեղասպանությանը, ինչն իրականացվել է Ադրբեջանի կողմից, և ինչի մասին արդեն գրում են ամերիկյան կայքերում:
Կարպետագործությունը հայկական մշակույթի առավել զարգացած բաժիններից է համարվում: Ըստ պատրաստման տեխնիկայի` դրանք յոթ տեսակ են լինում: Դրանցից մի քանիսի մասին դեռևս կխոսենք: Ջեջիմն էլ այդ տեսակներից մեկն է: Սրանք ամենահասարակ սարքավորումներով են գործվել: Փայտյա ցցեր էին խփվում դեմ դիմաց և դրանց վրա` մի ծայրից մինչև մյուսը` գետնին զուգահեռ հինում էին թելերը:Գործող թելի փաթույթը (մանջուկ, թաթուկ), անցնում է հինվածքի արանքով` մերթ ձախից աջ, մերթ աջից ձախ: Առաջ էին գալիս գունավոր շերտեր: Ջեջիմների բազմաթիվ նմուշներ կան Հայաստանի տարբեր շրջաններում: Դրանցից կարել են փռոցներ` տախտի համար, կամ գորգ` պատից կախելու:
Նաշխերը ոճավորված են, երկրաչափական հետաքրքիր պատկերներով: Զարդերի շարքում պատահում են խաչեր, սանր, եղան, բանալի, Տ տառաձևեր, վեգ, քառակուսիներ, գազաններ, մարդկային պատկերներ:
Ջեջիմների թելերը ներկված են բուսական ներկերով: Առավել օգտագործվող գույներն են տորոնի մուգ կարմիրը, մուգ կապույտը, մուգ կանաչը, սակավ դեղինը, սպիտակը, շագանակագույնը: Ջեջիմները վաղուց էին հայտնի հայ ժողովրդին: Մատենադարանում ձեռագրերի մի մասի կազմերին փակցված աստառների մեջ հանդիպում են բազաթիվ շերտավոր գործվածքներ: Ջեջիմը համարվում է ամենահին առանց խավի գործվածքներից մեկը: Դրանք շատ հեշտ են գործվել` ամենահասարակ սարքավորումների ու գործիքների օգնությամբ:
Պարզվում է, որ հայկական խաղերն էլ ունեն իրենց սիմվոլիկան, չնայած այն, ինչ ստեղծվում է ժողովրդի կողմից, չի կարող խորը արքետիպային իմաստ չունենալ: Ինչպես հիշում եք, մենք անդրադարձանք Ինքնության սիմվոլներին, և արդեն գաղտնիք չէ, որ շրջանաձև ամեն ինչ խորհրդանշում է Ինքնությունը: Եվ այսպես, պարզվում է, կային հատուկ խաղեր, որոնք խաղում էին շրջանաձև կանգնած. դրանք էին` բերդախաղերը կամ կտրոցները, շրջանաձև հետապնդիչ խաղերը և բոլորվանքի խաղերը:
Բերդախաղերն ավելի շատ ռազմական բնույթ էին կրում: Դրանց նաև անվանում էին Բերդ, Կտրոց, Չըռ, Բըռ, Նամ-նամ բուդիկ և այլն: Սա բոլորիս հայտնի Բերդ պարի նախատիպն է: Էությունը հետևյալն էր` գծվում էր շրջանագիծ, խաղում էին միջինը 10-20 հոգի, ովքեր բաժանվում էին 2, մի խումբը շրջանագծի ներսում էր, մյուսը` դրսում: Վերջինների խնդիրն էր մտնել ներս, իսկ ներսիններինը` նրանց ներս չթողնել: Իսկ բոլորվանքի խաղերում մասնակիցները կանգնում էին շրջանաձև` մեկը մյուսի ուսին կամ ծնկահոդին և փորձում էին անառիկ պահել բերդը (Գմբեթախաղ, Կլոր վանք, Կասկարա): Այս խաղերում վառ արտահայտվում է հայ ազգի ռազմական ճակատագիրը և անգամ երեխաների խաղերում գերխնդիր էր տարածքը պահպանելն ու պաշտպանելը:
Հաջորդը շրջանաձև հետապնդիչ խաղերն են , որտեղ նույնպես խաղացողները կանգնում են
շրջանաձև` կամ պպզած, կամ նստած, և մեկը, ով շրջանից դուրս էր, քայլում էր շրջանի շուրջը` ձեռքին ինչ-որ իր (քար, թաշկինակ, ցախավել), որը նա ընթացքում գցում էր մասնակիցներից մեկի հետևը, ով պետք է վազեր նրա հետևից և բռներ նրան: Ես անձամբ հիշում եմ, որ մեր բակում խաղում էին նմանատիպ խաղ ու եթե չեմ սխալվում, հենց թաշկինակ էլ անվանում էինք:
И в играх есть символика...
Оказывается, армянские игры тоже имеют свою символику, как и все, что создается народом. Как мы помним, все круглое символизирует Самость. Были игры, в процессе которых люди вставали в круг: Бердахах (Крепость-игра) или Ктроцнер, круговые преследующие игры и игры Болорванка.
Крепость-игры были по сути скорее военными. Они назывались также Чыр, Быр, Нам-нам будик и т.д. Это прототип известного танца Крепость. В игре принимали участие в среднем 10-20 человек, которые делились на две группы. Чертилась окружность и одна из групп вставала внутрь окружности, а другая оставалась снаружи. Последние стремились перейти внуть, а первые должны были всячески препятствовать этому. В играх Болораванка участники также вставали в круг – на плечи друг друга или на колени - и тоже стремились защитить “крепость” от врага (”Купол-игра”, “Круглый храм”, “Каскара”). В этих играх ярко проявилась боевая история армян, когда даже в детской игре сверхважной задачей становилось сохранение и защита территории.
Следующее – это преследовательные игры, где встававшие кругом игроки сидели, или были на корточках, а один из них - вне окружности - ходил вокруг, держа в руке какой-либо предмет (камень, платок, метлу). В какой-то момент он бросал предмет за спиной у одного из игроков, а тот должен был побежать за ним и поймать. Я сама помню, как в нашем дворе играли в эту игру, кажется мы ее “Платком” и называли.
Եվ կրկին Ինքնությունից: Արդեն նշվեց, որ խաչը Ինքնության սիմվոլներից է: Իսկ արդյոք հայտնի է ձեզ, որ մեր հայկական առաքելական եկեղեցիների հատակագծերն էլ են Ինքնության սիմվոլներ??? Առհասարակ, հայկական եկեղեցիների հատակագծերն ունեն քառակուսու, ուղղանկյունի ձև կամ բաղկացած են մի քանի քառանկյուններից: Սակայն կա մի եկեղեցի, որի հատակագիծը շրջանաձև է, և որն արժանի է հատուկ ուշադրության: Այդ եկեղեցին, ավելի ճիշտ տաճարը Զվարթնոցն է: Այն իր կառուցվածքով շատ յուրահատուկ է। բաղկացած է 4 հարկաբաժիններից, հատակը շրջանաձև է, իսկ կենտրոնը խաչաձև է, ընդ որում սա հունական խաչ է, այսինքն` հավասարակողմ է: Հայտնի է, որ սա ամենապարզ խաչերից մեկն է, և նախապատմական ժամանակաշրջանում այն խորհրդանշել է Արևի աստծուն, սակայն վաղ քրիստոնեական շրջանում այդ սիմվոլը վերաիմաստավորվել է և սկսել է խորհրդանշել հենց Քրիստոսին: Զվարթնոցի տաճարի գրեթե կրկնօրինակն է հանդիսանում Գագիկաշենի տաճարը, ինչպես նաև նման կառուցվածք ունի Բանակի եկեղեցին: Վերջինիս հատակը նույնպես շրջանաձև է, իսկ կենտրոնում հավասարակողմ խաչ է: Սակայն գիտենք, որ որպես քրիստոնեական խաչ` այժմ ընդունված է լատինական խաչը. այսինքն, երբ հորիզոնական մասը հարաբերվում է ուղղահայացին, ինչպես 1:3: Այդպիսի հատակագծեր ունեն Օշկ-վանքը, Թալինի մեծ վանքը և այլն: Այնուամենայնիվ, դրանք բոլորն էլ ունեն խաչի ձև, այսինքն` քառակողմ են: Խաչի սիմվոլիկայի մասին արդեն գրված է նախորդ հոդվածում: Միայն ավելացնենք, որ գրեթե նույն խորհրդանիշն ուներ հնդկական մանդալան, որը նույնպես ինքնության սիմվոլ էր և ուներ ութաթերթ լոտոսի տեսք: Եկեղեցիների գմբեթներն էլ ունեն հետաքրքիր համընկնումներ, որոնց մասին կտեղեկանաք արդեն հետագա հոդվածներից:
И опять о Самости ...
Знмаете ли вы, что в своем плане Армянские апостольские церкви тоже являются символами Самости /что таким символом является крест уже было отмечено/? Обычно основа армянской церкви имеет форму квадрата или прямоугольника, но есть одна церковь, достойная особого внимания, которая спланирована в виде круга। Эта церковь, а точнее собор - Звартноц। Он уникален по структуре: состоит из четырех этажей, пол имеет форму круга, в центре которого - равносторонний крест। Известно, что это один из наиболее простых видов креста, который в доисторическое время символизировал бога Солнца, но в раннехристианский период приобре;л новый смысл, став символом самого Христа।
Практически копией собора Звартноц можно считать собор в Гагикашене। Подобное строение имеет и церковь Банака /последняя также имеет круглую планировку, в центре которой - равносторонний крест/। Но, как известно, сейчас в качестве христианского символа принято использовать латинский крест, горизонтальная перекладиона которого относится к вертикальной как один к трем। Подобную планировку имеют Ошк-ванк, большой собор Талина и др। Все они в плане имеют вид креста, то есть четырехсторонни। Похожим символом является индийская мандала /символ Самости/ в виде лотоса с восемью лепестками।
Купола церквей также имеют интересные совпадения, информацию о которых можно будет найти вследующих статьях.
Խաչըմարդկության կողմից օգտագործվող ամենահին ունիվերսալ խորհրդանիշերից է: Այն կիրառվում էր հնագույն քաղաքակրթություններում. թե Եգիպտոսում, թե Չինաստանում, թե Մեսոպոտամիայում: Դա տիեզերքի խորհրդանիշն էր` բերված ամենապարզ ձևի: Այն աշխարհի կենտրոնն է, որտեղ երկրային հորիզոնական գիծը խաչվում է երկնային ուղղահայացի հետ, դառնալով շփման կետ Երկրի և Երկնքի միջև: Խաչը նաև միկրո- և մակրոկոսմի միասնության հիմնական խորհրդանիշն է: Ձեռքերը դեպի կողք պարզած մարդը նման է խաչի, սա միկրոկոսմն է, որ արտացոլումն է ամբողջ տիեզերքի մի անհատի մեջ: Այս կերպարը արտահայտում է հոգեկան ամբողջականությունը, ոգու միասնությունը նյութականի հետ, որն անհրաժեշտ է կյանքի լիարժեքության համար: Բայց առջին հերթին խաչը Քրիստոսի խորհրդանիշն է, նրա խաչելության, հետևաբար նաև, քրիստոնեական հավատքի և Եկեղեցու խորհրդանիշը: Այսպես կոչված Հունական խաչը հնագույն ժամանակներից օգտագործվում էր որպես աստծու սիմվոլ /արևի, անձրևի աստծու/, միավորում էր այն էլեմենտները, որոնցից ստեղծվել է երկիրը. օդը, հողը, կրակը և ջուրը/: Քրիստոսի հայտնությունից հետո հունական հավասարաթև խաչը /crux quadrata/ վաղ քրիստոնյաները ընտրում են որպես Նրա խորհրդաինշ: Սակայն հետագայում ավելի մեծ տարածում ստացավ լատինական խաչը /crux imissa/, որն ավելի է նման մարդուն տարածած ձեռքերով, համարվում է, որ հենց սրա վրա են խաչել Քրիստոսին, այն ուղղակիորեն դառնում է Քրիստոսի տառապանքների նշան: Այս խաչը անվանում են ինչպես Խաչելության, Տառապանքների, այպես էլ Կյանքի խաչ: Գողգոթայի խաչ է կոչվում լատինական այն խաչը, որ ներքևում երեք աստիճաններ ունի, դրանք խորհրդանշում են գթասրտությունը, հույսն ու հավատը: Լատինական խաչի ավելի արտահայտված ձգտումը դեպի վեր սիմվոլիկ կերպով ընդգծում է հոգևոր կապի կարևորությունը: Հայկան մշակույթի համար խաչը հատկապես մեծ նշանակություն է ունեցել: Դառնալով առաջին քրիստոնյա ազգը հեթանոս, իսկ հետո նաև մուսուլման հարևանների շրջապատում, հայերը պետք է ինչ-որ կերպ պաշտպանեին սեփական կրոնական ինքնությունը, որը այնուհետև դարձավ գրեթե նույնական ազգային ինքնության հետ: Հենց այս պատճառով է, որ խաչի պատկերումը, բոլոր քրիստոնյաների մոտ հանդիպող եկեղեցիների և հոգևոր գրքերի սահմաններից բացի սկսում է ինքնուրյույն նշանակություն ստանալ` խաչքարերի տեսքով: Դա փորագրված, որպես կանոն ուղղաձիգ տեղադրվող տափակ քարե սալեր են, որոնք հայերը պատրաստում են քրիստոնեության ընդունման նույն չորրորդ դարից սկսած: Այն անհատական կոթող էր հանդիսանում, սակայն միևնույն ժամանակ, բացօթյա տեղադրությամբ և բոլորին խաչին երկրպագելու հրավիրող արձանագրությամբ բաց էր ցանկացած հավատացյալի համար: Խաչքարերը դրվում էին թե եկեղեցիների մուտքերի մոտ, թե ճանապարհներին ու սահմաններին /որոնք նույնպես կարևոր են սիմվոլիկ իմաստով/, թե քրիստոնյաների գերեզմանններին /միշտ ունենալով սակայն ուղղաձիգ դիրք, ինչը տարբերում էր խաչքարը տապանաքարից/: Խաչին տրվում էր բարեխոսի նշանակություն առ աստված, մարդկանց և աստծո միջև միջնորդի դեր: Հայկական վաղ խաչքարերին /ինչպես և վաղ քրիստոնեական խաչերին/ հատուկ են շրջանի մեջ առնված շառավղաձև լայնացող թևերով հավասարաթև խաչերը, որոնք շրջապատված են հավատացյալների հոգիները խորհրդանշող աղավնիներով և տեղադրված են այգային-դրախտային միջավայրում: Հետագայում /5-րդ դ. կեսերից սկսած/ ավելի մեծ տարածում ստացավ ձգված համամասնություններով խաչը, որը պատկերագրորեն հանդես էր գալիս որպես տիեզերքի կենտրոնում` Դրախտային լեռան վրա կանգնեցված կենաց ծառ: Այսպիսով հղում էր կատարվում խաչելությունը, բայց և ուղղվածություն կար և դեպի ապագան: Խաչելությամբ փրկագործությունը մատչելի կերպով բացատրելու համար հայ վարդապետները օգտագործեցին ժողովրդի համար ծանոթ այգային այլաբանությունները. ինչպես որ խաղողն է հնձանում ճզմվելով վեր ածվում ՙանմահական՚ հեղուկի, այնպես էլ Քրիստոս-աստվածը խաչի վրա թափեց իր արյունը ի փրկություն մեղսագործ մարդկության, իսկ Իր ուսմունքը յուրացնելը մարդկանց համար բացում է դեպի դրախտ տանող ճանապարհը: Այս դրախտային-այգային կերպարն էլ դարձավ խաչքարային հորինվածքի հենքը, իսկ խաղողը համաշխարհային մշակույթում էլ սկսեց կիրառվել որպես Քրիստոսի խորհրդանիշ: Այսպիսով, մենք տեսնում ենք, թե որքանով է կարևոր խաչի սիմվոլը և դրա նյութական կրող հանդիացող խաչքարը` որպես քրիստոնյա մարդու ինքնության ձևավորման և հաստատման նշան: Իզուր չէ, որ, օրինակ, ադրբեջանցիների համար քրիստոնյա հայերից մնացած հետքերի և դրանց ազդեցության վերացման կարևորագույն միջոց հանդիսացավ այս մշակութային ժառանգության ավերումը: Հայտնի է, որ հին հայկական Ջուղա քաղաքում տնտեսա-մշակութային աճը 15-16րդ դարերում բերեց խաչքարագործության արվեստի աննախադեպ զարգացմանը: Շահ Աբբասը 17-րդ դարում ստիպողաբար տեղափոխեց բնակչությունը նոր գրավված Արևմտյան Հայաստանի տարածք` վերջինս չկորցնելու համար, իսկ քաղաքն այրեց, վերացնելով կյանքն այնտեղ: Բայց, չնայած դրան, 20-րդ դարում դեռ պահպանվել էին մի քանի եկեղեցիների ավերակները ու գերեզմանոցը, որտեղ սկզբնականորեն 10 000 խաչքար էր եղել: Խորհրդային տարիներից ի վեր, երբ Նախիջևանի տարածքը փոխանցվեց Ադրբեջանին, խաչքարերն էլի ավիրվում էին. 70-80-ականներին երկաթուղի անցկացնելու նպատակով, իսկ 1998-ից` ընդհանրապես առանց պատճառաբանությունների` մինչև որ 2005 թ.-ին ադրբեջանական ռազմական ուժերը վերջնականորեն կազմակերպված կոտրեցին, մանր բեկորների ու փոշու վերածեցին հայերի մասին վկայող վերջին 2 000 խաչքարերը: Չօգնեց նույնիսկ ՅՈՒՆԵՍԿO-յի միջամտությունը:
Крест является наиболее древним универсальным символом, которое использует человечество. Его можно обнаружить и в Китае, и в Египте, и в Месопотамии. Крест - символ Космоса, приведенный к наиболее простой форме. Это центр мира, где земная горизонталь перекрещивается с небесной вертикалью, становясь точкой сообщения между Небом и Землей. Единство микро- и макрокосма также проявляется в кресте. Человек с распростертыми руками легко вписывается в форму креста – это микрокосм, в индивидуальности которого отражается вся вселенная. В этом образе выражается духовная целостность, единство духовного и материального, которое необходимо для полноценной жизни.
Но в первую очередь крест - это символ Христа, Его распятия, а следовательно также христианской веры и Церкви. Так называемый Греческий крест с древнейших времен являлся символом бога (бога солнца, дождя, представляя единство элементов, из которых создан мир: воздуха, земли, огня и воды). После принятия Иисуса как Бога, ранние христиане стали использовать Греческий равносторонний крест (cruxquadrata) в качестве Его символа.
Хотя в последствии большее распространение получил Латинский крест (cruximissa), который по своим пропорциям больше напоминает человека с разведенными руками. Считается, что именно на таком кресте был распят Христос, таким образом, этот крест становится образом Страстей Христовых. Его называют как крестом Распятия, Страдания, так и крестом Жизни. Латинский крест с тремя ступенями у подножия называется крестом Голгофы, при этом ступени символизируют милосердие, надежду и веру. Выраженная вертикальная направленность Латинского креста на символическом уровне подчеркивает также главенство духовного по отношению к мирскому, материальному направлению.
Для армянской культуры крест имел особое значение. Будучи первым христианским народомв окружении сначала соседей-язычников, а после – мусульман, армяне должны были каким-то образом защитить и сохранить собственную религиозную идентичность, которая после стала практически идентичной национальному самосознанию.
Именно поэтому крест выходит за пределы церквей и священных текстов, где его изображают все христианские народы и приобретает собственное значение в виде крест-камней (хачкаров). Это плоские каменные плиты с вырезанными на них крестами, которые распространились в Армении, начиная с 4 в., когда было принято христианство. Крест-камень легко может изготовить один человек, это индивидуальный памятник, который, однако, будучи расположенным на открытом воздухе и приглашая каждого, проходящего мимо, был доступен для всех верующих.
Крест-камни ставились рядом со входами в храм, на дорогах и границах (что тоже символично), а также на могилах христиан (всегда в вертикальном направлении, что отличает хачкар от могильной плиты). Кресту придавалось значение посредника между верующим и Богом, люди устанавли хачкар для помощи, защиты, победы, долгой жизни и спасения души.
Для ранних армяских хачкаров (как и в раннем христианстве) было характерно изображение равносторонних крестов с расширяющимися от центра перекладинами (“крыльями”, как их называют в Армении). Крест часто вписывался в круг, был окружен голубями, символизирующими души верующих и размещен в национально-райском окружении. В последствии (с серидины 5 в.) большее распространение получил крест с продолговатыми пропорциями, который изображался как древо жизни, находящееся в центре вселенной, на Райской горе. Таким образом, кроме напоминания о прошлом, о распятии, заметна также направленность в будущее.
Чтобы на доступном языке обяснить спасение посредством распятия, мастера стали использовать близкие людям народные аллегории: как, выжимая сок из винограда, получаем “бессмертный” напиток, так и Христос на кресте пролил собственную кровь ради спасения грешного человечества. А принятие Его учения открывает для людей путь к спасению. Этот национальный образ рая стал основой композиции крест-камней, а виноград и в мириовой культуре стали использовать как символ Христа.
Таким образом, можем видеть насколько важен символ креста и хачкар, как его материальный носитель, для формирования и утверждения идентичности человека, считающего себя христианином. Не зря, например, азербайджанцы для полного удаления оставшихся после армян следов и их возможного воздействия в качестве важнейшего средства избрали уничтожение культурного наследия хачкаров.
Так, в армянском городе Джульфа (Джуга) экономико-культурный подъем 15-16 вв. проявивлся и в небывалом развитии искусства хачкаров. В 17 в. шах Аббас, боясь потерять недавно захваченные земли Восточной Армении, переселил туда все население Джугы, а город сжег. Но, несмотря на эти и последующие события, в 20 в. еще сохранились развалины нескольких церквей и территория кладбища, где изначально было 10000 крест-камней. В советский период, когда армянские земли Нахичевани были переданы Азербайджану, хачкары опять стали подвергаться разрушению: в 70-80-е гг. для проведения железной дороги, а с 1998 вообще без каких-либо объяснений, пока в 2005 г. Азербайджанские организованные военные силы не уничтожили последние 2 000 хачкаров, напоминающих об армянском прошлом этих земель, превратив их в груду мелких камней. При этом не помогло даже вмешательство ЮНЕСКО.
