Խաչը` որպես խորհրդանիշ

Խաչը մարդկության կողմից օգտագործվող ամենահին ունիվերսալ խորհրդանիշերից է: Այն կիրառվում էր հնագույն քաղաքակրթություններում. թե Եգիպտոսում, թե Չինաստանում, թե Մեսոպոտամիայում: Դա տիեզերքի խորհրդանիշն էր` բերված ամենապարզ ձևի: Այն աշխարհի կենտրոնն է, որտեղ երկրային հորիզոնական գիծը խաչվում է երկնային ուղղահայացի հետ, դառնալով շփման կետ Երկրի և Երկնքի միջև:
Խաչը նաև միկրո- և մակրոկոսմի միասնության հիմնական խորհրդանիշն է: Ձեռքերը դեպի կողք պարզած մարդը նման է խաչի, սա միկրոկոսմն է, որ արտացոլումն է ամբողջ տիեզերքի մի անհատի մեջ: Այս կերպարը արտահայտում է հոգեկան ամբողջականությունը, ոգու միասնությունը նյութականի հետ, որն անհրաժեշտ է կյանքի լիարժեքության համար:
Բայց առջին հերթին խաչը Քրիստոսի խորհրդանիշն է, նրա խաչելության, հետևաբար նաև, քրիստոնեական հավատքի և Եկեղեցու խորհրդանիշը:
Այսպես կոչված Հունական խաչը հնագույն ժամանակներից օգտագործվում էր որպես աստծու սիմվոլ /արևի, անձրևի աստծու/, միավորում էր այն էլեմենտները, որոնցից ստեղծվել է երկիրը. օդը, հողը, կրակը և ջուրը/: Քրիստոսի հայտնությունից հետո հունական հավասարաթև խաչը /crux quadrata/ վաղ քրիստոնյաները ընտրում են որպես Նրա խորհրդաինշ:
Սակայն հետագայում ավելի մեծ տարածում ստացավ լատինական խաչը /crux imissa/, որն ավելի է նման մարդուն տարածած ձեռքերով, համարվում է, որ հենց սրա վրա են խաչել Քրիստոսին, այն ուղղակիորեն դառնում է Քրիստոսի տառապանքների նշան: Այս խաչը անվանում են ինչպես Խաչելության, Տառապանքների, այպես էլ Կյանքի խաչ: Գողգոթայի խաչ է կոչվում լատինական այն խաչը, որ ներքևում երեք աստիճաններ ունի, դրանք խորհրդանշում են գթասրտությունը, հույսն ու հավատը: Լատինական խաչի ավելի արտահայտված ձգտումը դեպի վեր սիմվոլիկ կերպով ընդգծում է հոգևոր կապի կարևորությունը:
Հայկան մշակույթի համար խաչը հատկապես մեծ նշանակություն է ունեցել: Դառնալով առաջին քրիստոնյա ազգը հեթանոս, իսկ հետո նաև մուսուլման հարևանների շրջապատում, հայերը պետք է ինչ-որ կերպ պաշտպանեին սեփական կրոնական ինքնությունը, որը այնուհետև դարձավ գրեթե նույնական ազգային ինքնության հետ:
Հենց այս պատճառով է, որ խաչի պատկերումը, բոլոր քրիստոնյաների մոտ հանդիպող եկեղեցիների և հոգևոր գրքերի սահմաններից բացի սկսում է ինքնուրյույն նշանակություն ստանալ` խաչքարերի տեսքով: Դա փորագրված, որպես կանոն ուղղաձիգ տեղադրվող տափակ քարե սալեր են, որոնք հայերը պատրաստում են քրիստոնեության ընդունման նույն չորրորդ դարից սկսած: Այն անհատական կոթող էր հանդիսանում, սակայն միևնույն ժամանակ, բացօթյա տեղադրությամբ և բոլորին խաչին երկրպագելու հրավիրող արձանագրությամբ բաց էր ցանկացած հավատացյալի համար:
Խաչքարերը դրվում էին թե եկեղեցիների մուտքերի մոտ, թե ճանապարհներին ու սահմաններին /որոնք նույնպես կարևոր են սիմվոլիկ իմաստով/, թե քրիստոնյաների գերեզմանններին /միշտ ունենալով սակայն ուղղաձիգ դիրք, ինչը տարբերում էր խաչքարը տապանաքարից/: Խաչին տրվում էր բարեխոսի նշանակություն առ աստված, մարդկանց և աստծո միջև միջնորդի դեր:
Հայկական վաղ խաչքարերին /ինչպես և վաղ քրիստոնեական խաչերին/ հատուկ են շրջանի մեջ առնված շառավղաձև լայնացող թևերով հավասարաթև խաչերը, որոնք շրջապատված են հավատացյալների հոգիները խորհրդանշող աղավնիներով և տեղադրված են այգային-դրախտային միջավայրում: Հետագայում /5-րդ դ. կեսերից սկսած/ ավելի մեծ տարածում ստացավ ձգված համամասնություններով խաչը, որը պատկերագրորեն հանդես էր գալիս որպես տիեզերքի կենտրոնում` Դրախտային լեռան վրա կանգնեցված կենաց ծառ: Այսպիսով հղում էր կատարվում խաչելությունը, բայց և ուղղվածություն կար և դեպի ապագան:
Խաչելությամբ փրկագործությունը մատչելի կերպով բացատրելու համար հայ վարդապետները օգտագործեցին ժողովրդի համար ծանոթ այգային այլաբանությունները. ինչպես որ խաղողն է հնձանում ճզմվելով վեր ածվում ՙանմահական՚ հեղուկի, այնպես էլ Քրիստոս-աստվածը խաչի վրա թափեց իր արյունը ի փրկություն մեղսագործ մարդկության, իսկ Իր ուսմունքը յուրացնելը մարդկանց համար բացում է դեպի դրախտ տանող ճանապարհը: Այս դրախտային-այգային կերպարն էլ դարձավ խաչքարային հորինվածքի հենքը, իսկ խաղողը համաշխարհային մշակույթում էլ սկսեց կիրառվել որպես Քրիստոսի խորհրդանիշ:
Այսպիսով, մենք տեսնում ենք, թե որքանով է կարևոր խաչի սիմվոլը և դրա նյութական կրող հանդիացող խաչքարը` որպես քրիստոնյա մարդու ինքնության ձևավորման և հաստատման նշան: Իզուր չէ, որ, օրինակ, ադրբեջանցիների համար քրիստոնյա հայերից մնացած հետքերի և դրանց ազդեցության վերացման կարևորագույն միջոց հանդիսացավ այս մշակութային ժառանգության ավերումը:
Հայտնի է, որ հին հայկական Ջուղա քաղաքում տնտեսա-մշակութային աճը 15-16րդ դարերում բերեց խաչքարագործության արվեստի աննախադեպ զարգացմանը: Շահ Աբբասը 17-րդ դարում ստիպողաբար տեղափոխեց բնակչությունը նոր գրավված Արևմտյան Հայաստանի տարածք` վերջինս չկորցնելու համար, իսկ քաղաքն այրեց, վերացնելով կյանքն այնտեղ: Բայց, չնայած դրան, 20-րդ դարում դեռ պահպանվել էին մի քանի եկեղեցիների ավերակները ու գերեզմանոցը, որտեղ սկզբնականորեն 10 000 խաչքար էր եղել: Խորհրդային տարիներից ի վեր, երբ Նախիջևանի տարածքը փոխանցվեց Ադրբեջանին, խաչքարերն էլի ավիրվում էին. 70-80-ականներին երկաթուղի անցկացնելու նպատակով, իսկ 1998-ից` ընդհանրապես առանց պատճառաբանությունների` մինչև որ 2005 թ.-ին ադրբեջանական ռազմական ուժերը վերջնականորեն կազմակերպված կոտրեցին, մանր բեկորների ու փոշու վերածեցին հայերի մասին վկայող վերջին 2 000 խաչքարերը: Չօգնեց նույնիսկ ՅՈՒՆԵՍԿO-յի միջամտությունը:

Крест как символ

Крест является наиболее древним универсальным символом, которое использует человечество. Его можно обнаружить и в Китае, и в Египте, и в Месопотамии. Крест - символ Космоса, приведенный к наиболее простой форме. Это центр мира, где земная горизонталь перекрещивается с небесной вертикалью, становясь точкой сообщения между Небом и Землей. Единство микро- и макрокосма также проявляется в кресте. Человек с распростертыми руками легко вписывается в форму креста – это микрокосм, в индивидуальности которого отражается вся вселенная. В этом образе выражается духовная целостность, единство духовного и материального, которое необходимо для полноценной жизни.

Но в первую очередь крест - это символ Христа, Его распятия, а следовательно также христианской веры и Церкви. Так называемый Греческий крест с древнейших времен являлся символом бога (бога солнца, дождя, представляя единство элементов, из которых создан мир: воздуха, земли, огня и воды). После принятия Иисуса как Бога, ранние христиане стали использовать Греческий равносторонний крест (crux quadrata) в качестве Его символа.

Хотя в последствии большее распространение получил Латинский крест (crux imissa), который по своим пропорциям больше напоминает человека с разведенными руками. Считается, что именно на таком кресте был распят Христос, таким образом, этот крест становится образом Страстей Христовых. Его называют как крестом Распятия, Страдания, так и крестом Жизни. Латинский крест с тремя ступенями у подножия называется крестом Голгофы, при этом ступени символизируют милосердие, надежду и веру. Выраженная вертикальная направленность Латинского креста на символическом уровне подчеркивает также главенство духовного по отношению к мирскому, материальному направлению.

Для армянской культуры крест имел особое значение. Будучи первым христианским народом в окружении сначала соседей-язычников, а после – мусульман, армяне должны были каким-то образом защитить и сохранить собственную религиозную идентичность, которая после стала практически идентичной национальному самосознанию.

Именно поэтому крест выходит за пределы церквей и священных текстов, где его изображают все христианские народы и приобретает собственное значение в виде крест-камней (хачкаров). Это плоские каменные плиты с вырезанными на них крестами, которые распространились в Армении, начиная с 4 в., когда было принято христианство. Крест-камень легко может изготовить один человек, это индивидуальный памятник, который, однако, будучи расположенным на открытом воздухе и приглашая каждого, проходящего мимо, был доступен для всех верующих.

Крест-камни ставились рядом со входами в храм, на дорогах и границах (что тоже символично), а также на могилах христиан (всегда в вертикальном направлении, что отличает хачкар от могильной плиты). Кресту придавалось значение посредника между верующим и Богом, люди устанавли хачкар для помощи, защиты, победы, долгой жизни и спасения души.

Для ранних армяских хачкаров (как и в раннем христианстве) было характерно изображение равносторонних крестов с расширяющимися от центра перекладинами (“крыльями”, как их называют в Армении). Крест часто вписывался в круг, был окружен голубями, символизирующими души верующих и размещен в национально-райском окружении. В последствии (с серидины 5 в.) большее распространение получил крест с продолговатыми пропорциями, который изображался как древо жизни, находящееся в центре вселенной, на Райской горе. Таким образом, кроме напоминания о прошлом, о распятии, заметна также направленность в будущее.

Чтобы на доступном языке обяснить спасение посредством распятия, мастера стали использовать близкие людям народные аллегории: как, выжимая сок из винограда, получаем “бессмертный” напиток, так и Христос на кресте пролил собственную кровь ради спасения грешного человечества. А принятие Его учения открывает для людей путь к спасению. Этот национальный образ рая стал основой композиции крест-камней, а виноград и в мириовой культуре стали использовать как символ Христа.

Таким образом, можем видеть насколько важен символ креста и хачкар, как его материальный носитель, для формирования и утверждения идентичности человека, считающего себя христианином. Не зря, например, азербайджанцы для полного удаления оставшихся после армян следов и их возможного воздействия в качестве важнейшего средства избрали уничтожение культурного наследия хачкаров.

Так, в армянском городе Джульфа (Джуга) экономико-культурный подъем 15-16 вв. проявивлся и в небывалом развитии искусства хачкаров. В 17 в. шах Аббас, боясь потерять недавно захваченные земли Восточной Армении, переселил туда все население Джугы, а город сжег. Но, несмотря на эти и последующие события, в 20 в. еще сохранились развалины нескольких церквей и территория кладбища, где изначально было 10 000 крест-камней. В советский период, когда армянские земли Нахичевани были переданы Азербайджану, хачкары опять стали подвергаться разрушению: в 70-80-е гг. для проведения железной дороги, а с 1998 вообще без каких-либо объяснений, пока в 2005 г. Азербайджанские организованные военные силы не уничтожили последние 2 000 хачкаров, напоминающих об армянском прошлом этих земель, превратив их в груду мелких камней. При этом не помогло даже вмешательство ЮНЕСКО.

Ինքնությունն ու խաչը

Վերադառնալով խաչին. հետաքրքիր է նշել, որ հայտնի հոգեբան Կ.Գ. Յունգը այն նույնպես համարում էր ինքնության նշան: Անալիտիկ հոգեբանությունը բնութագրում է “ինքնությունը” որպես անձն ուղղորդող սկզբունք, որն արտահայտվում է անհատի պոտենցիալ ամբողջականության մեջ: Ինքնությունը միավորում է և միջնորդ է հանդիսանում հոգեկանում առկա հակադրությունների համար: Նրա յուրահատկությունը դեպի անցյալ /ֆիլոգենետիկ/ ուղղվածությունն է, միևնույն ժամանակ այն ուղղություն է տալիս մարդուն զարգացման համար` որպես ամբողջականություն, որին պետք է հասնի:
Յունգը վստահ էր, որ ինքնությունը անձնային կենտրոն է, բայց միևնույն ժամանակ այն ընդհանուր է մարդկության համար և ինտեգրացման իմաստ է կրում: Պատկերավոր կերպով այն կարելի է դիտարկել որպես կենտրոն, բայց նաև շրջան, որով այն շրջապատված է: Այդպիսի բարդ ու պարզ երևույթի համար խորհրդանիշներ կարող են հանդիսանալ մարդկության ստեղծած ամենախորը սիմվոլները, որոնք իրենց բնույթով ինքնակարգավորող են և բուժիչ: Դրանք են շրջանը և խաչը:
Խաչի մեջ միավորվում են արևելքն ու արևմուտքը, հյուսիսն ու հարավը, հատվելով մի կետում: Խաչը հավասարակշռության է բերում մարդու ֆիզիկական էներգիան հուզական, մտավոր և հոգևոր էներգիաների հետ: Այն մարմնավորում է ունիվերսալ արքետիպային մարդուն, ով կարող է անվերջ և ներդաշնակ տարածվել ինչպես հորիզոնական, այնպես էլ ուղղահայաց ուղղություններով: Իսկ ցանկացած ուղղությամբ տարածվելու ունակ խաչը խորհրդանշում է հավերժ կյանքը: Շրջանը հավերժական պտույտի պատկերն է հանդիսանում, այն կարծես կազմվում է հենց խաչի պտույտի արդյունքում, այլ կերպ ասած` շրջանի ստատիկ պատեկը նույն խաչն է:
Հետաքրքիր է, որ հայկական խաչքարերի վրա պատկերվող խաչերը հաճախ կանգնած են շրջանի /վարդյակ-ծաղկեպսակների/ վրա: Այստեղ շրջանը կարող է խորհրդանշել Երկիրը, իսկ խաչը` այն Երկնքի հետ կապող ուղին: Տվյալ դեպքում առաջինը ավելի նյութական, երկրային ամբողջականության մասին է խոսում, իսկ երկրորդը` հոգևոր: Բայց, ըստ Յունգի, ի վերջո, այս երկու ոլորտն էլ պետք է գան միասնության, ու, որպես միասնական խորհրդանիշ կարող է հանդիսանալ թե շրջանը, թե խաչը:

Стоит отметить, что К.Г.Юнг считал крест символом Самости. В аналитической психологии Самость определяется как направляющий принцип личности, который проявляется в потенциальной целостности личности. Самость объединяет и становится посредником между противоположностями, существующими в психике. Ее особенностью является направленность в прошлое /филогенетическая направленность/, но в то же время сама она направляет развитие человека – как целостность, которую нужно достичь в будущем.

Юнг был уверен, что самость – это центр личности, но в то же время она является общей для человечества и имеет смысл интеграции. Образно ее можно представить как центр, но и как окружность вокруг него. Такое сложное и в то же время простое явление могут обозначать наиболее глубокие символы, созданные человечеством, которые несут в себе саморегулирующую и излечивающую функции. Это круг и крест.

В кресте пересекаются север и юг, восток и запад, объединяясь в центре. Крест приводит в рановесие физическую энергию человека с эмоциональной, ментальной и духовной энергиями. Он – воплощение универсального архетипического человека, который может бесконечно и гармонично расширяться как в горизонтальном, так и в вертикальном направлении. А крест, способный распространяться в любом направлении, становится символом вечнной жизни. Круг, который образуется как бы в результате врящения креста, в статике становиться тем же крестом.

Интересно, что, если в ранних армянских хачкарах крест вписывался в круг, то после он часто ставился на круге /“розы” в основании/. В данном случае круг может символизировать Землю, а крест - связывать ее с Небом, духовным. Таким образом, в рамках поздней христианской символики первое может говорить скорее о земной, материальной гармонии и целостности, а второе – о духовной. Но, согласно Юнгу, в конечном счете эти две сферы тоже необходимо привести к единству, а в качестве общего символа может выступить как круг, так и крест.